|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
 |
Tekenen met Rood Natuurkrijt (red chalk, pierre sanguine) Laatst bijgewerkt: 20 januari 2021 Krijthouders (porte-crayon, porta matita, matitatoio, Stifthalter, artists' double-ended porte crayon, antique double ended porte-crayon, crayon holder, porte craie, Doppel-kreidehalter oder Doppelstifthalter, tocca lapis, Toccalapis, Matitatoio, Porte-crayon, Kreidefedern, dubbele krijthouder, "charcoal holder, double-ended")  |
NIEUW Op 17 november 2020 is een Nederlandstalige publicatie uitgekomen getiteld " Tekenen met Rood krijt in de tijd van Antoine Watteau ". In deze studie komen diverse aspecten over leven en werken van Watteau aan de orde met het accent op zijn tekentechniek. Watteau's roodkrijt-gebruik wordt aan de hand van diverse praktische en theoretische aandachtspunten onder de loep genomen. Vanwege het feit, dat Watteau in 2021 driehonderd jaar geleden is overleden, wordt uitgebreid visueel en textueel stilgestaan bij de locaties waar hij heeft geleefd en gewerkt. Vooral de plaats waar hij de laatste maanden van zijn leven heeft doorgebracht wordt onder een vergrootglas gelegd. De digitale versie van deze studie is in PDF-formaat beschikbaar via Google Books. Mocht u een volledig activeerbare digitale PDF-versie (9,85 Mb) willen ontvangen neem dan contact op per email met de auteur (zie mailadres linksboven op deze pagina).
Doos met onderaan krijtstiftenhouders voor het tekenen met krijt (à trois crayons) van riet en brons/ koper uit diverse periodes en in diverse maten.
Formaat doos: 21,5x15,4 cm. Links boven bevinden zich diverse soorten natuurkrijt in ruwe en bewerkte vorm. Rechtsboven zijn wat kleinere stifthouders te zien.
Haaks op de stengelrichting wordt aan de open zijde een kruis ingesneden. Een, aan twee zijden conische, handgevormde krijtstift wordt in het nu iets uitéénverende uiteinde geplaatst en dan wordt een dun koperdraadje om het uiteinde gewikkeld en strak aangedraaid. Tenslotte wordt het ringetje van koperdraad zo verschoven en zonodig voorzichtig verder aangedraaid dat de stift klem zit. Totale lengte houder incl. krijtstift ongeveer 21 cm. Onder de twee houders zijn zelfgemaakte, in de handpalm gerolde, roodkrijtstiften te zien identiek aan die in de houders. Natuurlijk kunnen deze houders ook gebruikt worden voor kleine smalle stukjes natuurkrijt. Deze krijthouders van riet of niet al te dikke bamboe stengels zijn een goedkoop maar prima alternatief voor de (antieke) bronzen krijthouders of hedendaagse houtskoolhouders.
De rietstengels worden, na zagen op de juiste maat (ongeveer de lengte van een nieuw potlood) , ingeknipt aan de knoopvrije kant waarna een stukje krijt in de opening wordt geschoven. Ook een kort stukje krijt dat met aluminiumfolie is omwikkeld kan worden gebruikt. Om het geheel vast te zetten kan in plaats van dun koperdraad of garen ook plastic tape worden gebruikt. Bij kleine stukjes krijt dienen de ingeknipte delen elkaar te overlappen om het stukje krijt klem te zetten en daarna met tape strak te omwikkelen.
Een variant op de ingesneden rietstengel is het gebruik van de schacht van een ganzenveer als houder. Oude pennen die van een ganzenveer zijn gesneden kunnen zo worden hergebruikt. Vooral handig voor reststukjes van gerolde krijtstaafjes. De diameter van de hier getoonde stift is 4 mm.
Dubbele bronzen/ messing krijthouders uit diverse periodes
(double brass crayon holder/ porte crayon double, porte crayon: double ended brass chalk holder)
Al in de klassieke oudheid bestaat de bronzen houtskool- of krijthouder. In Pompeï maar ook in de romeinse gebieden in het tegenwoordige Duitsland zijn houders gevonden met een verende klip en een verschuifbare ring. Ze zien er ongeveer zo uit als hedendaagse houders. Deze en ander schrijfgerei zijn afgebeeld door August Baumeister (1830-1922) in zijn uitgave "Denkmäler des klassischen Altertums", Vol. III. pagina 1583. (1885/1887)
"......Man bewahrte seine Schreibfedern , Griffel u. dergl. in einem besonderen Federkästchen (theca calamaria) auf ; eine solche bei Frechen (Kr. Köln) gefundene Metallbüchse zeigt in halber Gröfse Abb. 1646 auf S. 1585 (Rh. Jahrb. a. a. O. S. 96) nebst den darin
aufbewahrten Gegenständen. Die Büchse gleicht ganz unsern heutigen Federbüchsen ; gleich daneben ist eine Metallfeder, wie wir sie eben erwähnten, abgebildet und eine durch einen Ring behufs Verbreiterung oder Verkleinerung der zu ziehenden Linien stellbare Ziehfeder, wie eine ähnliche Abb. 1647 auf S. 1585 (ebdas. S. 97), ebenfalls von römischer Provenienz, zeigt......"
Op bovenstaande afbeelding is links een soort trek- of tekenpen en is rechts zowel een bronzen pen, vergelijkbaar met een gesneden ganzenveer, als een bronzen stifthouder uit de klassieke oudheid afgebeeld. Natuurlijke vogelveren om mee te schrijven waren in de klassieke oudheid niet in gebruik, wel metalen "veren" (volgens August Baumeister ). Het bovenste deel van de rechter houder vertoont qua vorm veel overeenkomst met de soort trek- of tekenpen aan de linkerzijde. Het instrument uiterst rechts ziet er uit als een dubbele stifthouder waarin onderaan een gerold/ gezaagd stiftje en bovenaan een krijtplaatje of iets dergelijks kan worden geklemd. Zowel bovenaan als onderaan zit een verschuifbare ring. Het onderste deel bestaat uit een half cilindrisch deel en een klipje dat tegen een staafje krijt of houtskool aandrukt en op spanning kan worden gebracht door het ringetje aan te schuiven. Jammer dat de tekening onvoldoende inzicht geeft in de exacte functionaliteit van de houder en de maatvoering. De voorwerpen werden gevonden in de afgebeelde cilinder en waren waarschijnlijk van een schrijver. Cosmetische voorwerpen werden vaak in een speciaal daarvoor gemaakt kistje bewaard waarin zich ook pigmentpoeder bevond.
Hoewel nergens vermeld, kan een dergelijke houder toch ook een rol hebben gespeeld bij het aanbrengen van oogschaduw met een staafje zachte (houts)kool, krijt of een stift van kleurstof vermengd met was. Door een houder te gebruiken hield men de handen schoon.
Bewerkte tekening door de auteur van dit artikel om de functionaliteit van het eerder besproken instrument meer te accentueren als dubbele krijthouder.
15e, 16e en 17e eeuw
1623
Messing krijthouder afgebeeld in "La geometria prattica" van Gio. Pomodoro Venetiano (ill. van Sig. Paolo Savello) uit 1599/1623.
Détail: tocca lapis.
Daar waar op 15e en de 16e eeuw op afbeeldingen een dubbele krijthouder met een donkere en een lichte stift is te zien kan de lichte stift in plaats van wit krijt wel eens een stiftje van puimsteen zijn. (zie het inleidende artikel bij rood natuurkrijt op deze website). Dat werd in die tijd, zeker in Ialië, als correctiemiddel bij het krijttekenen gebruikt in plaats van broodkruim (het huidige kneedgum).
(tekst op deze pagina aangepast 26 oktober 2018)
Stifthouder van messing/ brons of mogelijk riet/ bamboe, Vroeg 17e eeuws model, detail op gewassen pentekening. De tekening, gemaakt omstr. 1610/1630, komt - neemt men aan - uit de omgeving van de werkplaats van Ludovico (of Lodovico) Cardi (1559-1613) ook wel genoemd Il Cigolo) en is afgeleid van een tekening van Il Gicoli genaamd "Tekenaar voor de perspectiefmachine van Cigolo". De getoonde dubbele stifthouder bevat twee schuifringen en aan één zijde een stift. De cilindrische houder lijkt van metaal met twee ingezaagde sleuven om er een gerolde rode of zwarte krijtstift (of loodstift) in te bevestigen. De houder kan echter evengoed uit hol riet of bamboe zijn gezaagd. De aanschuifringen suggereren dat ze over een cilindervormige buis naar de uiteinden worden opgeschoven om een (eventueel van roodkrijtpasta gerolde) cilindrische tekenstift vast te klemmen. Normaal steekt een gezaagde (krijt)stift om mee te tekenen minder ver uit een houder. Daarom is het mogelijk dat de relatief ver uitstekende stift bestaat uit een krijtstift van gerolde pasta. Het dikste deel van de stift bevindt zich dan net buiten of in het uiteinde van de stifthouder.
Zie voor afb. lit.: VK (Vera Koppenleiter), HR (Hole Röszler), "Disegno, Der Zeichner im Bild der Frühen Neuzeit, Deutscher Kunstverlag Kupferstichkabinett - Staatliche Museen zu Berlin, 2007. p. 80 en 81: "Nach Lodovico Cardi, genannt Il Cigoli")
Waarom staan zoveel beeldende kunstenaars op (zelf)portretten met een "porte-crayon" of (zilveren) krijthouder afgebeeld?
Détail uit ca. 1648 (oprichtingsjaar van de Académie Royale de Peinture et de Sculpture te Parijs) op gravure van Jan of Gerard Edelinck (Antwerpen, c. 1643 - Parijs, 1680) of (1640–1707) (scul.) met portret van Abraham Bloemaert, afgebeeld met dubbele krijthouder of porte-crayon. (Uitgave van P. Drevet, excud., Graveur du Roy, Rue S. Jacques à l’Annonciation, Paris, 2e helft 17e eeuw, naar situatie in ca. 1648).
Bloemaart wordt in deze prent op hetzelfde niveau geplaatst als de Franse hofkunstenaars van koning Lodewijk de XIVe.
Op zaterdag 16 december 1683 werd besloten door de heren gedeputeerden van de "Académie Royale de Peinture et de Sculpture" dat de schilder Gabriël Benoit de "Prix de Peinture" uit handen van de "Compagnie" kreeg uitgereikt. In de "Compagnie" hadden in dat jaar o.a. Audran, Coypel en [Gerard] Edelinck zitting. Ook de leerlingen Louis La Guerre, Michel Tiphaine en Robert Doisy kregen een een prijs voor het door hen onder letter ingezonden werk. Die prijs bestond uit een heel jaar gratis tekenen en een zilveren "porte-crayon" voor hun werkstuk dat zij ter beoordeling hadden aangeboden. (Zie: Procès-verbaux de l'Académie Royale de Peinture et sculpture. Tome 2: 1673-1688).
Mogelijk bestond deze traditie al vanaf de oprichting van de Académie Royale in 1648. Een portret met krijtstift suggereert zeker dat iemand, die zichzelf schildert/ tekent of door een ander is geschilderd/ getekend, met een porte-crayon in de hand, gerespecteerd werd door kunstenaars die al naam hadden gemaakt. Dit verklaart waarschijnlijk de vele afbeeldingen van kunstenaars/ tekenaars met een porte-crayon in hun hand. Het is een grote eer als een aankomend kunstenaar de zilveren porte-crayon uit handen van reeds gevestigde kunstenaars ontvangt. Er zijn in de 17e een 18e eeuw nogal wat portretten van beeldende kunstenaars die zijn afgebeeld met een krijthouder in hun hand of in ieder geval met een krijthouder als attribuut in hun omgeving. De tekenkunst is het begin en de moeder van de beeldende kunsten en ook dat wordt met de krijthouder aangeduid.
Detail (helaas in zwart-wit) van schilderij uit 1655 waarop Gerard van Honthorst zich zelf heeft afgebeeld met een dubbele krijthouder. Duidelijk zijn een donkere- en een lichtgekleurde krijtstift te zien
Op bijgaand fragment van een schilderij op paneel uit de Hollandse School, waarop mogelijk Wenceslas Hollar (een graveur die leefde tussen 1607? en 1677) staat afgebeeld, is een krijthouder uit de 17e eeuw te zien. Opvallend is dat de bovenste krijtstift naaldscherp geslepen is en dat de uiteinden van de houder waar de krijtstiftjes ingeklemd zitten enigzins de vorm van een tulp bezitten. De aanschuifringen op deze afbeelding zijn helaas niet goed te zien.
18e eeuwse modellen
Augustus 2015, stuurde een lezer van deze pagina mij enkele foto's op van een vondst die hij recent had gedaan op een tarweveld in de omgeving van Berlare in Oost-Vlaanderen. Ik ben hem zeer dankbaar voor het melden van de vondst en zijn toestemming om zijn foto's en zijn informatie in mijn overzicht op te nemen. De vinder dacht eerst met een primitief inbrekerswerktuig te maken te hebben (om de kop van een sleutel langs de buitenzijde te vatten en te doen draaien), maar de zeskantigheid zette hem op het spoor van een potlood met als eindresultaat een krijthouder. De prangende vraag voor de vinder blijft wel "Hoe komt dat ding hier terecht?"
De hiernavolgende analyse is gebaseerd op beschouwing van beide foto's en informatie van de vinder. Het bronzen of messing model (mogelijk brons gezien het gewicht maar ook zwaar messing is goed mogelijk gezien de naad) vertoont de kenmerken van een aan twee zijden overlangs ingesneden, enigzins zeskantige cilinder die door omzetting is ontstaan (vouwnaad). In het midden van de ingesneden delen zit een lichte zwelling zoals die ook op afbeeldingen uit de 17e eeuw is te zien. Aan de uiteinden is de cilindrische vorm dus weer terug. De iets zeskantige binnenzijde van de buis maakt het ook mogelijk een draaiende beweging van vastgeklemde stiften te belemmeren. Opvallend is de bolle en vrij forse vorm van de aanschuifringen. De ringen zijn versierd met een soort vlechtpatroon om gemakkelijk grip te houden bij het aanschuiven. De totale lengte van deze antieke dubbele krijthouder is 137 mm. De diameter van de enigzins zeskantige krijthouder is 6,5 mm. De buitendiameter van de bolle versierde aanschuifringen is 11 mm. Het totale gewicht van de houder is 22,70 gram. (Een vergelijkbare krijthouder uit de 19e / begin 20e eeuw van 13 cm. weegt slechts 10 gram en is dus veel lichter.) Aan één zijde is de krijthouder op de foto bij de bladen van de bek iets ingedrukt. Misschien is dat ooit gebeurd tijdens het ploegen van de akker waar de krijthouder is gevonden. Van wie de krijthouder is geweest zal wel altijd een raadsel blijven. Een landmeter? Een topograaf? Een kunstenaar?
Als datering voor deze dubbele krijthouder ga ik uit van de 17e / begin 18e eeuw. De fleurongravure - direkt hieronder - laat een vergelijkbaar, iets langer, model zien van rond 1727. Houders uit de 19e en 20e eeuw laten een zwelling zien die vooral aan de uiteinden zit. De cilindrische vorm komt bij latere houders niet terug aan de uiteinden. Mogelijk is de langere zwelling van latere houders bepaald door de carrévorm van de fabrieksmatig vervaardigde lange krijtstiften (6 cm.) van na 1794. Handgezaagde en door raspen aangepunte natuurkrijtstiften hebben een meer conische verlopende vorm (vgl. een pijlpunt). Dunne krijtstiften van ongeveer 4 cm. lengte kunnen bijna zijdelings in de houder worden geplaatst. Het breedste deel/ uiteinde kan precies in de zwelling worden opgevangen waardoor de stift niet naar achteren wordt gedrukt tijdens het tekenen.
Hoe een 17e eeuwse houder er uitziet is via beide foto's goed te zien. Vergeleken met een "lichtgewicht" 19e / 20e eeuwse krijthouder ligt de 17e eeuwse krijthouder wel wat zwaarder in de hand. Dat vraagt ook om een aangepaste motoriek bij het tekenen. Ik heb dat gemerkt toen ik een strip lood van ruim 12 gram in de holle buis van een in mijn bezit zijnde 19e/ 20e eeuwse krijthouder van 13 gram heb geschoven en vervolgens een natuurkrijtstift ("portret-bruin") erin heb geklemd. Daarna natuurlijk uitgeprobeerd hoe de stifthouder in de hand ligt, hoe het aanvoelt. Prima dus. Voordeel van het grotere gewicht is ook dat het instrument meer aanwezig is en minder snel wordt weggegooid met andere lichtgewicht tekenattributen.
Bijgaande illustratie toont een porte crayon, gedémonteerd weergegeven, op het bovenste deel van een pagina uit: Nicolas Bion (1652-1733), "Traite de la construction et des principaux usages des instrumens de mathematique", Paris, 1709, p. 94, Planche neuvième. De beschrijving van de constructie van een inschuifbare porte-crayon staat op pag. 85 e.v..
Krijthouder (C is uitwendig, D inwendig) in gedémonteerde toestand. E. is een knop die vast zit aan D waarmee dit deel verschuifbaar is door sleuven in C. Op foto een eenvoudiger exemplaar van een dergelijke krijthouder die in november 2018 geveild is.
Mogelijk heeft Antoine Watteau dit model gekend.
Constructie van een schuifbare Porte-crayon.
(Construction du Porte-crayon à coulisse)
Figuur C. Deze krijthouder is rond van binnen en gedraaid van buiten; ook maakt men ze soms met ribbels, en voorziet ze van duimgrepen en fijne lijntjes die zich in het midden van de houder bevinden. Men neemt een plaatje messing of andere materiaal van de lengte en breedte waarvan men deze porte-crayon wil maken, vervolgens buigt men het rond om een stok of een ijzeren staaf, goed rond, goed recht & overal heel gelijkmatig. Men plaatst vervolgens de inwendige koker, die men het scharnier of het lichaam van de porte-crayon noemt, dat men trekt en voortbeweegt via een knop door een sleuf tot aan een rond gat via een verhoging, men trekt genoemd scharnier aan totdat dit overal gelijkmatig drukt tegen de stalen as, daarom dient de binnenkant goed en gelijkmatig rond te zijn, vervolgens na het te hebben gedraaid zoals de figuur laat zien, laat men het zakken tot ongeveer halve duim stukken, en men drukt het in de uiteinden van de sleuf & in het midden van een kleine rond gat, om er de knop op te zetten.
Figuur D toont het binnenwerk van de porte crayon (krijthouder); aan de twee uiteinden plaatst men de krijtstiften er in die op hun plaats worden gehouden door kleine ringen; het middendeel moet qua maat passen binnen het lichaam, gemerkt C, zodat het gemakkelijk kan schuiven. Men slijpt genoemd onderdeel, om er een klein kleine veer van staal of goed gehard koper in te plaatsen. Het midden van genoemde veer, gemerkt 1, is doorboord met een schroefdraad om de kleine knop met E vast te houden, het is gemaakt van staal met een schroef aan het eind. Boven de schroef zit er een kleine ronde kraag ter de grootte van de gaten die in het lichaam C zitten; & boven de kraag heeft men een uitsparing gemaakt aan beide zijden van de genoemde knop, om er een pin ter breedte van de sleuf van genoemd lichaam in te bewegen. Het voornoemde [onderdeel] moet worden ingeduwd of rondgedraaid. Tot slot, om genoemde porte-crayon te monteren is het noodzakelijk deze zo in te brengen, dat het gat van de veer zit tegenover een der gaten van het lichaam, & vervolgens plaatst men er tegenover de kleine knop, totdat deze wordt ondersteund door de ronde kraag, met zodanige kracht dat de pin door de gleuf kan; door dan te drukken op genoemde knop, kan men deze in de porte-crayon van de ene naar de andere zijde schuiven. De figuur maakt voldoende inzichtelijk wat we net hebben uitgelegd.
(Vertaling (onder constructie) uit het oud Frans: JCdH)
De omhullende koker van deze porte-crayon biedt de mogelijkheid dat het deel waarin de krijtstift zit geklemd, kan worden ingeschoven. Deze porte-crayon is daarom in ingekorte toestand korter dan de modellen die schilders en tekenaars meestal gebruiken. De krijtpunt is tevens in die positie beschermd. Of het model niet te zwaar in de hand ligt en voldoende wendbaar is voor tekenaars vertelt het verhaal niet . Het model is ontwikkeld voor tekenaars die meer mathematisch bezig zijn: wiskundigen, landmeters, architecten, timmerlieden e.d.
1726
Détail van prent van Boucher uit 1726.
Model van een dubbele krijthouder (van voor 1727) Détail van portret (ets) van Watteau door Boucher ( c. 1727).
Oude modellen van houders zijn zover mij bekend niet voorzien van een merknaam. Dat heeft er ook in veel gevallen mogelijk toe geleid dat bij het opruimen van oude teken- en aquarelverfdozen e.d. de inhoud, incl. de krijthouders, meestal werd weggegooid. Ook wel logisch als je ziet voor welke prijs men deze kon aanschaffen. Helaas is daardoor wel veel waardevolle informatie voor (kunst)historisch onderzoek verloren gegaan. In mijn collectie komen pas bij houders van na 1921 merknamen voor.
1727
Op bovenstaande gravure, gemaakt door Jean Audran, zijn dubbele krijthouders te zien uit 1727 of de periode daarvoor. De krijtstiften, die erin zijn geklemd, zijn in werkelijkheid hooguit vier centimeters lang. De stiften zijn zeer smal en scherp gepunt. De houders zijn in verhouding lang en dun. De aanschuifringen om de krijtstift vast te klemmen zijn nogal bol en komen overeen met de ringen in de afbeelding van Boucher uit 1726 en die van Nicolas Bion uit 1709. Opvallend is ook het golvende verloop van de klemmende uiteinden. Bij latere modellen is dat meestal naar binnen gebogen. Of de graveur zich heeft gebaseerd op bestaande modellen van de porte -crayon of zich een artistieke vrijheid heeft toegeëigend is onbekend.
Tekst in cartouche : "Expressions des Passion de l'Ame. Répresentées en plusieurs testes gravées d'apres des desseins de feu Monsieur le Brun Premier Peintre du Roy. A Paris par Jean Audran graveur du Roy en son Academie: A Hotel Royal des Gobelins. Avec Privilege du Roy 1727." Het woord "feu" dient gelezen te worden als "wijlen". (Charles Le Brun (24 februari 1619 – 12 februari 1690))
Voor 1730
Krijthouder (fragment uit portretschildering voorstellende Jean de Julienne, geschilderd door Francois de Troy (1645-1730).
Jean de Julienne (1686-1766) was een vriend van en verzamelaar van werk van Antoine Watteau. De Julienne heeft een krijthouder in zijn rechterhand, een verwijzing naar Watteau. Het is geen grafietstift- of loodstifthouder omdat de kleuren van de stiften (rood resp. zwart) aan de uiteinden verschillen.
Voor 1738
Deel van stifthouder voor rood krijt (voor 1738). Tekening naar fragment op schilderij van Jean-Baptiste Simeon Chardin: Kind met tol (l'enfant au toton). Opvallend is dat een kort, scherp aangepunt, rood stukje steen in de houder zit. Duidelijk zichtbaar op het schilderij is dat het deel dat in de houder zit van onregelmatig, steenachtig materiaal is. Het schilderij bevindt zich in de collectie van het Louvre. Portret in olieverf van Auguste Gabriel Godefroy (omstreeks 1736)
Potloodschets van détail: Jaap den Hollander
1740
Gravure van porte-crayon. Illustratie gemaakt door Abraham Bosse, afgebeeld in boek uit 1740 van Charles-Antoine Jombert : Nouvelle méthode pour apprendre à dessiner sans mâitre : enriche de ... planches / Charles A. Jombert ; Abraham Bosse (graveur), Paris : Jombert, 1740. 38 pagina's tekst, 120 koperplaatgravures. Opvallend zijn de forse aanschuifringen en de zeer scherpe punt aan de krijtstift.
1744-1745
Zilveren porte-crayon-double, gemaakt tussen 1744 en 1745. Jean Lordelle (Paris) is de maker van deze houder, die deel uitmaakt van een uitgebreide set in een etui van chagrinleer (chagreen cased set). De set heeft ooit behoord aan ingénieur et architect Jean Rodolphe Perronet (1708-1794). In de set bevinden zich een opvouwbare winkelhaak met twee scharnierende platte messing armen met centimeterverdeling, een steekpasser met verwisselbaar potlood- en trekpendeel en een soort afsluitdopje (waarschijnlijk voor de porte-crayon). Collections d’objets et mobilier de l’École nationale des ponts et chaussées, Paris
Bij Joseph Meder (*1857 Zlovědice - † 1934 Vienna), (duits kunsthistoricus, van 1905-1923 direkteur van de grafische collectie van de Albertina in Wenen) treffen we in zijn boek "Die Handzeichnung", Kunstverlag Anton Schroll & Co, GMBH in Wien, 1919 op blz. 118 de volgende afbeelding aan van een dubbele krijthouder (Doppel-kreidehalter oder Doppelstifthalter (Tocalapis, Matitatio, Porte-crayon, Kreidefedern)).
Het speciale terrein van Meder was de "Hand [gemaakte]tekening". Hij vormde de oude vorstelijke privéverzameling om tot een moderne onderzoekscollectie. Zijn levensgeschiedenis schildert Meder in "Von der Scholle herauf" (1928).
De tekening is van de Franse beeldhouwer Edmé Bouchardon (1698-1762). Duidelijk zichbaar is de kantigheid van de houder. Het lichte deel middenin het bovenste deel van de houder is mogelijk open. Opvallend is het ontbreken van een aanschuifring bij het bovenste deel. Onderaan is de ring ook praktisch niet zichtbaar. De stift steekt ongeveer een nagellengte uit de houder.
1749
Op een pasteltekening die Etienne Liotard (1702-1789) van zichtzelf heeft gemaakt is deze dubbele krijthouder te zien. Het model is lang, bronskleurig en bezit een aanschuifring die in het midden een beetje boller is dan aan de randen. Ditzelfde model komen we ook tegen op de illustratie in de Encyclopédie van Diderot. Het is geen grafietstift- of loodstifthouder omdat de kleuren van de stiften (wit resp. blauw) aan de uiteinden verschillen. Gezien het stompe lichte uiteinde zou het wel eens om een puimsteen stiftje aan de linkerkant kunnen gaan.
Puimsteen was in het verleden naast broodkruim een middel om krijtlijnen te verwijderen.
Op bijgaand fragment van een geschilderd zelfportret van de Duitse schilder en pastellist Johann Anton de Peters (1725 Keulen - 1795 Keulen) (leerling van Greuze in Parijs) is een stifthouder te zien. Let op de spits toelopende en puntig geslepen zwarte stift in tegenstelling tot het uiteinde van de witte stift in de krijthouder. Het is geen grafietstift- of loodstifthouder omdat de kleuren van de stiften (wit resp. zwart) aan de uiteinden verschillen. Gezien het stompe lichte uiteinde zou het wel eens om een puimsteen stiftje aan de linkerkant kunnen gaan.
Puimsteen was in het verleden naast broodkruim een middel om krijtlijnen te verwijderen.
1757
Dom Antoine-Joseph PERNETY, Dictionnaire portatif de peinture, Paris, 1757
Ill. no 6 met fig 49 behorend bij pagina 474.
p.474
"PORTE - CRAYON, petit tuy au d'or, d'argent ou de cuivre, ouvert , fendu & formé à peu près comme une olive vers les deux extrêmités, qui font garnies d'une petite virole mobile, au moyen de laquelle on fixe fermement les crayons qu'on y met , comme la figure no. 49 le repréfente. Un bon Deffinateur & im bon Peintre ne marchent jamais fans avoir un porte-crayon dans leur poche, pour deffiner tout ce qui les frappe.
II y a des porte~crayons: différens de celui que je viens de d'écrire , & dont j'ai donné la figure; celui-ci eft le plus en ufage. Les autres font ordinairement d'un bois, léger, dans lequel on a enchaflé la pierre de mine ou la fanguine; on leur donne même fimplement le nom de crayon. Quand on les porte dans la poche, on les, tient dans un petit étui de bois, ou d'autre matiere, qu'on appelle alors porte- crayon."
Vertaling JdH: ""PORTE-CRAYON, pijpje van goud, zilver of koper, open, gespleten en min of meer gevormd als een olijf aan beide uiteinden, die voorzien zijn van een kleine verschuifbare huls, waarmee men de stiften, die men daar in steekt, stevig vastzet, zoals figuur no. 49 laat zien. Een goede Tekenaar & een goede Schilder werken nooit zonder een porte-crayon op zak, om wat hen opvalt te tekenen. Er zijn verschillende porte-crayons: anders dan degene die ik zojuist heb beschreven, en waarvan ik de afbeelding heb getoond; en die het meest in gebruik is. De andere zijn meestal van een lichte houtsoort, waarin men de grafietstift of roodkrijtstift heeft ingeschoven; men geeft ze zelfs simpelweg de naam van "potlood". Wanneer men ze op zak heeft, bergt men ze op in een kleine doos, van hout of van ander materiaal, die noemt men ook "porte-crayon".
Voor 1765
Détail van pagina uit het onderdeel "Dessin et Peinture" uit de Encyclopédie Diderot et d'Alembert van 1751-1765
Opvallend bij de twee tot nu toe getoonde houders zijn de driedelige, in het midden bolle, aanschuifringetjes. Ook de uiteinden en het middendeel van de houder zijn cilindrisch van vorm. Later wordt deze vorm meer zeskantig als de carrévormige krijtstiften van Conté waarschijnlijk meer de vormgeving van de houder gaan bepalen. Door de zeskantige buitenvorm wordt het draaien van het stiftje tegengegaan.
Figuur 2. is een stuk krijt dat op maat is gesneden met een mes.
Figuur 3. is een "estompe" of doezelaar, opgerold stuk vilt met draad omwikkeld en aangepunt aan de uiteinden.
1768
Fragment van de Teeken Academie-prent van Rienier Vinkeles.
"Afbeelding der Teeken Academie, zoo als Dezelve tot den Jaare 1767 Gehouden werd boven het Corps de Garde van de Leydsche Poort te Amsterdam (1768) Opgedraagen aan den Weledelen Grootachtbaaren Heer Mr. Willem Huyghens, Heere van Honcoop, Burgemeester en Raad der Stad Amsterdam, Metsgaders Bewindhebber van de Oostindiche Maatschappye Aldaar en Hooft Directeur der Teekenacademie. Door Zijn Weledelgr. Achtbr. Dienstwe. Dienr . A. Vinkeles."
De tekenacademie verhuisde op 4 december 1767 naar het stadhuis op de Dam. Te zien is een groep mannelijke tekenleerlingen in een vrij donker interieur bij het licht van een speciale hangende lamp bestaande uit een cirkelvormig geplaatste reeks kleine olielampjes. De prent is gemaakt in 1768 door en gebaseerd op een tekening van Reiner Vinkeles (Amsterdam, 19 juni 1741 – aldaar, 30 januari 1816).
Opvallend is het tekengereedschap. Iedere leerling heeft in zijn hand een porte-crayon. De wijze waarop de krijthouder wordt vastgehouden is nogal primitief, alsof het een schrijfinstrument is. Dit suggereert dat de tekenaars beginnelingen zijn. Er is één leerling, vooraan links - de enige met hoed - , die de krijthouder vasthoudt als meetinstrument. Hij lijkt een meer gevorderde tekenaar te zijn.
Zie voor de complete afbeelding deze link.
1769
G.F. Brander , Camera Obscura (1769). Detail uit grotere gravure "Tekenaar met dubbele krijthouder" .
1775
Op een geschilderd zelfportret (ca. 1775) van Anton Raphael Mengs (1728-1779), dat zich in de Hermitage in St. Petersburg bevindt, komen we praktisch dezelfde krijthouder tegen. Ook deze dubbele krijthouder is bronskleurig, lang en bezit twee aanschuifringen die in het midden een extra bolling bezitten. Het is geen grafietstift- of loodstifthouder omdat de kleuren van de stiften (zwart resp. wit (rood?)) aan de uiteinden verschillen.
1770-1775 en 1784
Op een geschilderd zelfportret van Angelica Kauffman (1741-1807) uit de periode 1770-1775, dat zich in de National Portrait Prenten_Prints in Londen bevindt, komen we ongeveer dezelfde krijthouder weer tegen. Ook deze dubbele krijthouder is bronskleurig, lang en bezit twee aanschuifringen die in het midden wat gebold zijn. Er is echter geen profilering per ring te zien. Het is geen grafietstift- of loodstifthouder omdat de kleuren van de stiften (wit resp. zwart) aan de uiteinden verschillen. Gezien het stompe lichte uiteinde zou het wel eens om een puimsteen stiftje aan linkerkant kunnen gaan. Puimsteen was in het verleden naast broodkruim een middel om krijtlijnen te verwijderen.
Opvallend is dat de dubbele krijthouders in de 18e eeuw nogal lang zijn. Ik neem aan dat dat niet met een zekere esthetiek van de weergave ervan in de 18e eeuw te maken heeft.
Dezelfde stift zien we nogmaals op een ander zelfportret van Angelica Kauffman uit1784.
1790
Détail van schilderij, gemaakt door Elisabeth-Louise Vigée-Lebrun in 1790, voorstellende Marie-Louise - Amelie Grande duchesse de Toscane (1773, 27 juli - 1802). Zij is op het schilderij uitgebeeld op 17 jarige leeftijd met een dubbele krijthouder en een blad met een roodkrijttekening. De aanschuifring van de krijthouder bezit drie geledingen. De punt is scherp geslepen. De afgebeelde roodkrijttekening is gemaakt op blauwgrijs papier. Onder de blauwgrijze bladen liggen witte vellen tekenpapier. Roodkrijttekeningen op blauwgrijs papier worden meestal gehoogd met wit krijt om de lichte partijen te accentueren. Dat is, zo te zien, op sommige plaatsen al gebeurd. Te oordelen naar het formaat gaat het hier om een oefenblad. Een kopie van het schilderij hangt in het Musée Condé in Chantilly.
19e eeuwse modellen
Op de website van de The Internet Archieve zijn diverse 19e eeuwse gedigitaliseerde catalogi in te zien en te downloaden van Amerikaanse firma's die teken- en schildermaterialen hebben verkocht in die tijd.
De meeste catalogi zijn gedigitaliseerd door "THE HENRY FRANCIS du PONT WINTERTHUR MUSEUM LIBRARIES". In deze catalogi is onder het kopje "porte crayon"of "crayon holder" informatie te vinden over krijthouders. Er zijn zowel bronzen als zilverkleurige modellen te onderscheiden. De verchroomde of vernikkelde modellen (white metal) worden snel zwart door oxydatie. Naast zeskantige komen ook ronde of cilindrische houders voor. Van de laatste soort heb ik er slechts één in mijn collectie. Modellen uit de 18e en begin 19e eeuw hebben, als de originele ringen er nog aan zitten, meestal een meer verfijnde vormgeving en laten meer differentatie zien (vgl. ringen bij Diderot). Cilindrische modellen van later datum (20e eeuw) bezitten meestal vlakke gelijksoortige ribbels (2 of 3).
Voor 1808
Détail van een schilderij van Abraham van Strij (1753-1826) waarop een dubbele krijthouder staat afgebeeld. Het schilderij wordt gedateerd tussen 1767 en 1808 en bevindt zich in het Rijksmuseum te Amsterdam.
Op de voorgrond is een (krijt)doos te zien met één of meer krijthouder(s). Het is geen grafietstift- of loodstifthouder omdat de kleuren van de stiften (zwart resp. rood) aan de uiteinden verschillen.
1812
Op de portretten van Abraham van Strij en zijn broer Jacob van Strij, gemaakt in 1812 door Pieter Christoffel Wonder, zijn ze ieder afgebeeld met een krijthouder in hun hand.
Voorjaar 2005 ontdekte ik deze oude "propellor"stifthouder. Waarschijnlijk bedoeld voor grafietstiften (18e/19e eeuw) maar door de vrij grote diameter (2 mm.) van de stifthuls ook geschikt voor zelfgemaakte rode krijtstiftjes. Door draaien aan het uiteinde kan de stift worden opgeduwd als deze te kort wordt. De maximale stiftlengte is ongeveer 2 cm.
Aankoop juni 2019: Zilveren krijt- of houtskoolhouder, cilindrisch model. Mogelijk 2e kwart 19e eeuw
Voorzien van landmerk 'zwaardje' (Nederland na 1814) voor klein zilverwerk en onleesbaar (vierkant ipv. rond) jaarmerkteken.
Cannelure decoratie duidt mogelijk op empire-stijl (vroeg 19e eeuws). Via twee aanschuifbare ringen zijn cilindrische stiften vast te klemmen.
Lengte zilveren houder: 12 cm. Diameter uitwendig: 7,5 mm. , inwendig 6 mm.
1863
Dubbele krijthouder (portcrayon, porte crayon, crayon holder) in W&N catalogus uit 1863. Helaas is de pagina in deze oude catalogus gedeeltelijk beschadigd waardoor de informatie beperkt is. Gelukkig is wel de afbeelding zichtbaar. Of de houder zeskantig of cilindrisch is is niet goed te zien. Voordeel van de stifthouders of portcrayons is dat ze, door de uitstaande bronzen pootjes rond een asymmetrische krijtstift, niet gemakkelijk van een tekenbord kunnen afrollen.
1885
Krijthouder uit 1885. Het is onduidelijk of de houder zeskantig of cilindrisch is.
1897
Model van krijthouders zoals afgebeeld in een Amerikaanse catalogus uit 1897 van A. Sartorius & Co. in New York (USA) op blz. 135..
Het messing model, in lengtematen van 4,5 en 6 inch., is duidelijk zeskantig en bezit ringen met drie ribbels van (zo te zien) gelijke grootte.
Vaak komen kleinere houders of houders met een kleine diameter voor in antieke passerdozen. Ze zullen wel bedoeld zijn voor grafietstiften. In dit soort houders passen eigenlijk alleen kleine, zelfgerolde, kleistiften van ongeveer 3 à 4 mm. diameter.
20e eeuwse modellen
1902
Fragment op blz. 124 uit de Artists' Materials Catalogus van de Firma Hirshberg Art Co. te Baltimore (USA) uit 1902.
1922
Bewerkt détail van motief op de omslag van het Franse tijdschrift "L'Illustration, Journal Universel, Hebdomadaire" van 30 Décembre 1922.
Links is een stukje krijt in de houder te zien en rechts een pijpje houtskool.
1942
Illustratie uit boekje "Leidraad der Teekenkunst" van van Amstel, Harley en Dubois uit 1942 (jaartal staat rechtsonder op omslag)
Bij de laatste twee houders is te zien dat de ringetjes gelijkmatig zijn gesegmenteerd.
Zie de overeenkomst met de vorm van de krijthouder in de advertentie van de Firma Hirshberg hiervoor.
Opvallend aan deze krijthouder is het ingesnoerde middendeel. De meeste krijthouders van voor die tijd bezitten een lang recht tussenstuk.
Afbeelding van (geel)koperen Franse krijthouders (porte-crayons) in de catalogus van Bourgeois Ainé uit 1925. De linker krijthouder heeft een handvat van ebbenhout en is zowel in een enkele als dubbele uitvoering verkrijgbaar. Vergelijk de informatie op deze pagina met die in de catalogus van de Firma Hirshberg Art Co. te Baltimore uit 1902. De krijthouders die Bourgeois Ainé in 1925 in zijn catalogus toont zijn m.i. nog typisch 19e eeuws. Deze fabrikant is zowel binnen als buiten Frankrijk actief op de markt voor kunstenaarsbenodigheden tussen 1873 en 1919, gezien de prijzen die hij in die periode op allerlei tentoonstellingen heeft gewonnen.
Zie voor krijtstiften van Bourgeois Ainé uit 1925 de rechter afbeelding (pagina 81 uit dezelfde catalogus). De zwarte en witte krijtsoorten bezitten drie verschillende hardheden, bij de drie andere krijtsoorten ontbreekt dit onderscheid.
Deze metaalkleurige houtskoolhouders zijn alle drie voorzien van merknamen. Omdat ze ook als krijthouders kunnen worden gebruikt zijn ze in deze opsomming opgenomen.
a. Bovenste (dubbele houder) : SERMAJOR (1921-1939)
b. Middelste (dunne enkelzijdige houder) : LE BI-BOSSE, SUPERIEUR No 2710 DEPOSE, BLANZY-CONTÉ-COLBERT, FRANCE (1960 tot 1980)
c. Onderste (dikke enkelzijdige houder): LE BI-BOSSE, GILBERT&BLANZY DEPOSE (1945 - 1960 (GILBERT&BLANZY POURE))
Krijtstift in koker
Begin 2015. In een TV-uitzending op BBC1 werd een antieke zilveren naaldenkoker getoond die dienst deed als krijtstifthouder.
Deze oude thermometerkoker (met een ovaalvormige doorsnede) dient hetzelfde doel. Onderin de koker is een prop papier geplaatst om de juiste lengte te verkrijgen om de stiftpunt boven de kokerrand uit te laten steken.
Aan weerszijden van de lange natuurkrijtstift zijn bovenaan nog enkele propjes papier ingebracht om de stift stevig in de koker te houden. De stift zit klem in de koker en kan niet draaien of eruit vallen.
De punt is beschermd tijdens transport door de opschuifbare korte koker.
2011
Peter Goebel verkoopt nieuwe handgemaakte messing reprodukties van "leadholders". Zoek op zijn pagina op trefwoord: PORTE-CRAYON.
2013
Zie ook het zeer informatieve artikel over kunstenaars en hun krijthouders van Jacob Simons, medewerker van de National Portrait Prenten_Prints te Londen: The artist's porte-crayon.
Reacties en aanvullingen op bovenstaande onderzoeksresultaten of tips voor verder onderzoek zijn van harte welkom. Stuur een e-mailberichtje naar:
Contains / containing: red chalk, rood krijttekening, krijttekening, Sanguina, Sanguinas, Sketches, Sketched, Schémas, Croquis, Zeichnungen, Skizzen, dessin, dessiner, Tekening, Schets, Sanguina sobre papel, rood krijt, sanguine chalk, Bergrot, Eisenrot, Rotocker, Rotstein, Rubrica, red chalk drawing, red drawing chalk, crayonnées avec de la sanguine, le crayon rouge, terre rouge, de la pierre d'Italie, sanguine d'Angleterre, la pierre de sanguine, craie rouge, lapis rosso, rode bolus, red bole, terra di Pozzuoli, disegnare, disegni , sanguigna, disegno a sanguigna, sanguine brûlée (reddish-brown chalk), tiza roja, red chalk, gis rojo, sanguine pencil, pierre sanguine, sanguinekrijt, sanguine chalk, sanguine crayon, crayon sanguine, chalk crayon, red crayon, red clay, red chalk sticks, red chalk drawings, sanguine drawings, Red Bole, Bolo Rosso, Terre Bolari, Bolo Color Brunus, Terra Sigillata, Bolo di Boemia, Terra di Lemnos, Bolo Orientale, Argilla Ocrosa, Bolo Armeno, Bolo Armeniacos, Gilders Clay (red bole), lápiz rojo, roodkrijttekening, dubbele krijthouder, chalk holder ;
